Agresywny pacjent w placówce medycznej – jak personel medyczny może reagować na takie zachowania

Tragedia w Szpitalu Uniwersyteckim w Krakowie, gdzie pacjent śmiertelnie zaatakował lekarza podczas badania, wstrząsnęła środowiskiem medycznym i opinią publiczną. Brutalny atak ujawnił, jak poważnym problemem staje się agresja wobec personelu medycznego – i jak dramatycznie brakuje skutecznych narzędzi ochrony. Czy ta tragedia będzie przełomem, który wymusi realne działania?

Warta rozważenia jest perspektywa prawna takich zdarzeń, a zwłaszcza udzielenie odpowiedzi na pytania: jakie kroki prawne można podjąć przeciwko agresywnym pacjentom? Czy istnieje możliwość odstąpienia od leczenia niebezpiecznego pacjenta? Komu przysługuje szczególna ochrona prawna w przypadku zagrożenia? Jak należy podchodzić do regulacji ochrony praw pacjenta, gdy stwarza on niebezpieczeństwo dla otoczenia? Wreszcie najważniejszą kwestią pozostaje sprawdzenie, czy obecnie przewidziana ochrona prawna personelu medycznego w przypadku konfrontacji z agresywnym pacjentem jest wystarczająca?

Przyznanie osobom wykonującym zawody medyczne ochrony w zakresie przysługującym funkcjonariuszom publicznym ma diametralne znaczenie dla ich potencjalnego kontaktu z agresywnym pacjentem.

Obecnie funkcjonuje System Monitorowania Agresji w Ochronie Zdrowia (MAWOZ), prowadzony przez Naczelną Izbę Lekarską oraz Naczelną Izbę Pielęgniarek i Położnych. System umożliwia lekarzom, pielęgniarkom i innym pracownikom medycznym zgłaszanie incydentów agresji, zarówno anonimowo, jak i po rejestracji. Zgłoszenia te są gromadzone i analizowane, jednak dotyczą głównie najpoważniejszych przypadków, co oznacza, że wiele incydentów pozostaje nieudokumentowanych.

Dodatkowo Ministerstwo Zdrowia monitoruje przypadki agresji wobec pracowników ochrony zdrowia, szczególnie w zespołach ratownictwa medycznego i szpitalnych oddziałach ratunkowych. Jednak wiele incydentów w szpitalach nie jest zgłaszanych, co utrudnia pełne zrozumienie skali problemu.  

Choć istnieją mechanizmy rejestrowania przypadków agresji wobec personelu medycznego, nie obejmują one wszystkich incydentów, a ich skuteczność zależy od aktywności zgłaszających.

Sam fakt wykonywania zawodu lekarza nie pozwala na kwalifikację danej osoby jako funkcjonariusza publicznego. Konieczne jest spełnienie warunków wskazanych w przepisach. Na przykładzie regulacji z zakresu zawodu lekarza (art. 44 ustawy o zawodach lekarza i dentysty) można wskazać, że lekarzom przysługuje status funkcjonariuszy publicznych, gdy wykonują czynności w ramach świadczeń pomocy doraźnej oraz w przypadku udzielania pomocy lekarskiej w sytuacji możliwego wystąpienia niebezpieczeństwa utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, a także gdy wykonują swój zawód w podmiocie wykonującym działalność leczniczą, który zawarł umowę o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, w związku z udzielaniem świadczeń zdrowotnych w tym podmiocie.

Ograniczone możliwości powoływania się na ochronę funkcjonariusza publicznego można dostrzec na przykładzie sprawy, o której orzekał Sąd Najwyższy (w postanowieniu w sprawie I KZP 24/15), stwierdzając, że ochrona prawna jak funkcjonariusza publicznego nie obejmuje okresu pełnienia przez lekarza dyżuru w szpitalnym oddziale ratunkowym, jeśli polega on tylko na oczekiwaniu na wezwanie do wyjazdu załogi karetki pogotowia ratunkowego. 

Tak skonstruowana koncepcja ochrony personelu medycznego nie zawsze będzie zatem znajdować zastosowanie, co z całą pewnością należy ocenić negatywnie. Mamy więc do czynienia z przyznaniem rozszerzonej ochrony lekarzom, pielęgniarkom oraz ratownikom medycznym, jednak zazwyczaj z pewnym ograniczeniem, jedynie do okresu, gdy wykonują zadania w ściśle określonym ustawowo zakresie. Brak jest ogólnego przyznania wprost, że lekarz w trakcie wykonywania czynności zawodowych korzysta z ochrony prawnej jak funkcjonariusz publiczny.

Zarówno naruszenie nietykalności cielesnej (art. 222 kk), czynna napaść (art. 223 kk), jak i znieważenie funkcjonariusza publicznego (art. 226 kk) wiążą się z podwyższonym wymiarem kary, jak też z publicznoskargowym charakterem przestępstw, czyli ich ściganiem z urzędu. W takich przypadkach ścigane będą przestępstwa opierające się zarówno na agresji fizycznej, jak i słownej. Świadomość pacjentów, że za wszelkie przejawy agresji wobec personelu medycznego zostaną pociągnięci do odpowiedzialności karnej, powinna powstrzymywać ich od takich zachowań. Jednak często już na etapie postępowań sądowych sądy nie decydują się na wymierzenie najbardziej dotkliwych kar, a wręcz przeciwnie ze względu na niską szkodliwość czynów decydują o nałożeniu odpowiedniej grzywny, wskazując na to, że pacjenci działali pod wpływem wzburzenia związanego z odbywanym leczeniem czy chorobą.

W odłączeniu od ochrony prawnej przysługującej funkcjonariuszom publicznym każda osoba będąca częścią personelu medycznego, nawet te, którym ustawa nie przyznaje statusu funkcjonariusza, może domagać się ochrony swoich praw na zasadach ogólnych. 

W przypadku agresywnych pacjentów, w zależności od stopnia niebezpieczeństwa, będą mogli odpowiadać zarówno na gruncie cywilnym, jak i karnym. Roszczenia cywilne będą wiązać się z ochroną dóbr osobistych (art. 24 kc) i będą mogły zostać oparte na wypłacie odpowiedniego odszkodowania lub zadośćuczynienia, czyli nic nie stoi na przeszkodzie wysunięciu przeciwko naruszycielowi żądań o charakterze majątkowym. Możliwe jest również formułowanie żądań o niemajątkowym charakterze (np. żądanie przeprosin). Na gruncie prawa karnego będzie można postawić zarzuty dotyczące popełnienia jednego z przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu oraz spowodowanie uszczerbku na zdrowiu (art. 156–157 kk, w zależności od stopnia) czy naruszenia nietykalności cielesnej (art. 2176 kk).

Istnieje również możliwość dochodzenia swoich praw ze względu na zarzucenie popełnienia przestępstwa zniesławienia (art. 212 kk) czy zniewagi (art. 216 kk) na gruncie przepisów Kodeksu karnego, jednak w tych przypadkach konieczne będzie wystąpienie z prywatnym aktem oskarżenia.

Ze względu na specyfikę zawodową zarówno lekarze, jak i pielęgniarki nie zawsze mają obowiązek udzielania pomocy. Dla przykładu lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Wskazuje się, że odstąpienie od udzielania pomocy zawsze powinno być uzasadnione. 

Agresja pacjenta zdecydowanie będzie wystarczającym powodem do odstąpienia od leczenia, o ile nie jest ona spowodowana zaburzeniami chorobowymi i nie stanowi zarazem zagrożenia dla życia, jak też zdrowia samego pacjenta. Oczywiście sytuacja, w której pacjent agresywny sprowadza ryzyko dla życia i zdrowia lekarza czy personelu medycznego, a ponadto sam znajduje się w stanie niebezpieczeństwa ciężkiego uszkodzenia ciała lub utraty życia, będzie uzasadnionym odstępstwem od obowiązku udzielania pomocy, gdyż obowiązek udzielenia pomocy nie wiąże się z koniecznym udzielaniem pomocy w sytuacji wysokiego ryzyka, zwłaszcza gdy źródłem takiego ryzyka jest sam pacjent.

Oprócz obowiązku udzielania pomocy we wskazanych sytuacjach, prawem lekarza jest możliwość odstąpienia od leczenia pacjenta, czy też nawet odmowa leczenia pacjenta (zgodnie z art. 38 ustawy o zawodach lekarza i dentysty). Takie odstąpienie czy odmowa leczenia zawsze powinny pozostawać odpowiednio uzasadnione. O ile zrozumiała będzie sytuacja, w której ze względu na powtarzające się, bezpodstawne agresywne zachowania pacjenta, w szczególności te obejmujące przemoc fizyczną, lekarz zdecyduje o odstąpieniu leczenia pacjenta, o tyle za nieuzasadnione może zostać uznany fakt, gdy agresywne zachowanie jest wywołane chorobą, z którą do lekarza zgłasza się pacjent. 

Szczególnie delikatna będzie natomiast kwestia odstąpienia od leczenia pacjenta znajdującego się w warunkach szpitalnego oddziału ratunkowego, ponieważ trudno wyobrazić sobie sytuację, w której pacjent w ciężkim stanie stwarzałby realne zagrożenie dla personelu medycznego. Oczywiście mowa tu o pacjentach, kwalifikowanych według systemu TRIAGE, co do których stwierdzono już stan bezpośrednio zagrażający życiu lub wymagający bardzo pilnej pomocy. 

Z kolei wobec tych pacjentów, którzy nie wymagają natychmiastowej pomocy, również będzie można odstąpić od pomocy, gdy zaczną stwarzać niebezpieczeństwo dla personelu i innych pacjentów. W tej sytuacji uzasadnione będzie odmówienie leczenia.

Trzeba zauważyć, że bez względu na zachowanie, pacjent wciąż korzysta z przysługujących mu praw wynikających z regulacji praw pacjenta. Z tego względu należy pamiętać, że nawet agresywne zachowanie nie będzie przesłanką wyłączającą ochronę przewidzianą przepisami ustawy. Co prawda jedyna teoretycznie występująca kolizja między prawami przysługującymi personelowi medycznemu a prawami pacjenta może dotyczyć prawa do natychmiastowego udzielenia świadczeń zdrowotnych ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia. 

Jednak aktualne pozostają uwagi dotyczące praw pracowników medycznych, a przede wszystkim lekarzy do odmowy czy odstąpienia od udzielania pomocy. Warto zauważyć, że zazwyczaj stan, w którym zagrożone byłoby zdrowie lub życie pacjenta, nie wiąże się z jego pobudzeniem i agresją, a wręcz przeciwnie, pacjenci, którzy wymagają natychmiastowej interwencji, znajdują się w ciężkim stanie bądź są nieprzytomni.

Trudno nie zauważyć, że agresywne zachowania pacjentów stanowią problem w polskim systemie ochrony zdrowia. Oczekiwana zarówno w środowisku medycznym, jak i społecznie potrzebna jest reakcja ustawodawcy na opisane kwestie. Z perspektywy bezpieczeństwa innych pacjentów, lekarzy, pielęgniarek czy ratowników medycznych dobrym rozwiązaniem byłoby ostateczne nadanie statusu funkcjonariuszy publicznych wszystkim członkom personelu medycznego w czasie wykonywania ich obowiązków zawodowych. 

Ponadto konieczna jest sama zmiana postrzegania stosowania agresji wobec personelu medycznego, który niekiedy obwiniany jest za problemy wynikające z niewydolności systemowej. Publiczny charakter systemu ochrony zdrowia świadczy o jego ogólnodostępności, stąd problemy dotyczące niebezpiecznych pacjentów są powszechne.