Czy testy psychologiczne mogą być narzędziem dla lekarza medycyny pracy

Testy psychologiczne są tworzone przez psychologów i najczęściej autorzy spodziewają się, że również psychologowie będą z nich korzystać. Wiąże się z tym założenie pewnego kanonu wiedzy (teorii pomiaru, statystyki, teorii różnic indywidualnych, psychologii osobowości i innych obszarów), które są wykładane na studiach psychologicznych i potrzebne do właściwej interpretacji testów.

Poszerzaj swoją wiedzę i czytaj o psychologii w medycynie pracy, rehabilitacji czy współpracy z sanepidem oraz PIP. Sprawdź>>

Istnieją nawet testy, które mogą być stosowane przez psychologów po dodatkowych szkoleniach dotyczących specyfiki danego narzędzia. Trzeba jednak zauważyć, że nie wszystkie skale psychologiczne wymagają zaawansowanej wiedzy. Dlatego zgodnie z międzynarodową klasyfikacją wyróżniono kilka kategorii. W uproszczeniu najbardziej zaawansowana kategoria C oznacza narzędzia wyłącznie dla psychologów, kategoria B dla innych profesjonalistów (głównie lekarzy, pedagogów i specjalistów zarządzania zasobami ludzkimi), kategoria A zaś oznacza narzędzia dostępne dla wszystkich. Kategorię B dzieli się dodatkowo na kategorię B1, która wymaga od użytkownika podstawowego przeszkolenia z psychometrii (teorii pomiaru psychologicznego) oraz B2, w której dodatkowym warunkiem jest przeszkolenie dotyczące konkretnej metody.

„Dostępne” oznacza tutaj, że oficjalny dystrybutor przy zakupie oczekuje zadeklarowania (lub udokumentowania) odpowiednich kwalifikacji. Jednak problem jest nieco głębszy. Użycie testu psychologicznego nieco przypomina badanie laboratoryjne: lekarz korzystający z niecertyfikowanego urządzenia, podejmując decyzję o wykorzystaniu wyniku, bierze na siebie całą odpowiedzialność, podczas gdy stosowanie uznanych metod umożliwia podział odpowiedzialności. Identycznie w przypadku zastosowania testu psychologicznego, np. skali depresji, lekarz (lub inna osoba), korzystając z jej wyniku, odpowiada tylko za właściwe przeprowadzenie badania i odczytanie wyniku, podczas gdy dystrybutor bierze na siebie odpowiedzialność za to, czy metoda istotnie mierzy to, co powinna, jak duży jest margines błędu i od jakiego wyniku należy się zacząć niepokoić.

Prawdopodobnie lekarz równie dobrze (jeśli nie lepiej) od psychologa zrozumie, na czym polega otępienie lub depresja, może jednak stracić tempo przy rozważaniach, czy wymiar „antagonizmu” używany do opisu zaburzeń osobowości w DSM-5® jest odwrotnością „ugodowości” w modelu Wielkiej Piątki. Stąd wymiary mierzone przez testy kategorii B z założenia powinny należeć do wspólnego słownika zrozumiałego dla psychologów, lekarzy czy specjalistów HR. Na marginesie warto dodać, że niektórzy zachodni dystrybutorzy stosują bardziej liberalne kryterium – do grupy B wliczają również typowe kwestionariusze osobowości, jeśli nie mają implikacji klinicznych. Dotyczy to jednak raczej narzędzi, którymi interesują się specjaliści HR.

Żeby zrozumieć, czym są testy psychologiczne i jak ich używać, należy uświadomić sobie, że powinny one być reprezentatywną próbką zachowania służącą do badania psychologicznych właściwości jednostki. Konstrukty psychologiczne nie są bytami w pełni rzeczywistymi, kiedy mówimy „impulsywność” czy „inteligencja”, mamy na myśli pewien wspólny mianownik zachowań człowieka w różnych życiowych sytuacjach. Jeśli ktoś np. przerywa rozmówcy, dużo kupuje przed kasą w supermarkecie, dwukrotnie zmieniał kierunek studiów, szybko podejmuje decyzje i nie przejmuje się błędami, nazwiemy go osobą impulsywną. Niekiedy oznacza to dla nas konieczność zbadania funkcji płatów czołowych, innym razem jedynie to, że nie powinien pracować w banku na stanowisku kierowniczym przed 30. rokiem życia (a potem może mu przejdzie).

Już teraz w publikacji "Lekarz Medycyny Pracy" czytaj o nowych wskazówkach metodycznych dotyczących przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników - tabela z omówieniem! Zamów pierwszy numer bezpłatnie i testuj>>

„Prawdziwość” takiej cechy, jak impulsywność, wiąże się więc tylko z jej praktyczną użytecznością do opisywania, przewidywania i wyjaśniania zachowań człowieka. Stąd im bardziej konkretną cechę bada test, tym łatwiej może posługiwać się nim profesjonalista nieobeznany z meandrami teorii osobowości.

O testach mówimy, że powinny być rzetelne, trafne, znormalizowane, obiektywne i wystandaryzowane. Wysoka rzetelność oznacza mały błąd pomiaru. Jej obniżenie zwykle oznacza błąd w konstrukcji testu. Jeśli był za trudny – badani losowo zgadywali, jeśli za łatwy – wyniki są niezróżnicowane, nawet gdy ludzie w rzeczywistości się różnią, jeśli pytania były mieszanką różnych tematów – odpowiedzi badanych nie układają się w spójną całość.

Znając rzetelność, można wyznaczyć przedział ufności wyników prawdziwych, a więc obszar, w którym z dużym prawdopodobieństwem znajduje się rzeczywista wartość cechy.

Obiektywizm testu oznacza, że dwóch ekspertów interpretujących wynik powinno dojść do tych samych wniosków. Standaryzacja z kolei określa, jak test powinien być prezentowany. Jak pisze prof. Jacek Paluchowski, istotą standaryzacji nie jest to, aby każdy badany otrzymał taką samą instrukcję, ale aby jednoznacznie ją rozumiał (a zatem jeśli badany wymaga dokładniejszych wyjaśnień, nie jest błędem, jeżeli mu ich udzielimy).

Normalizacja testu to odniesienie uzyskanego wyniku do rozkładu w populacji. Istnieje kilka pomysłów na normalizację. Najbardziej popularna w Polsce jest skala stenowa (z angielskiego Standard TEN). Jej wynik zawiera się w skali 1–10 i ma rozkład normalny ze średnią 5,5 i odchyleniem standardowym 2, tzn. 68% populacji ma wyniki przeciętne w granicach 4–7 pkt. Podobnie działa skala staninowa (STAndard NINe), z tym że jej zakres to 9 punktów, a średnia wynosi 5. Skala ta jest stosowana nie tylko w testach psychologicznych – tak wyrażane są m.in. wyniki matur.

Żadna z tych skal nie daje możliwości oceny wyników bardzo wysokich lub niskich, co bywa konieczne w psychologii klinicznej. Dlatego stosuje się tam skalę tenową, pozwalającą oceniać wyniki w skali 1–100 (średnia 50, odchylenie 10). Taka skala stosowana jest m.in. w kwestionariuszu MMPI®-2 oraz w Wiedeńskim Systemie Testów.

Nie zawsze zdajemy sobie sprawę, że iloraz inteligencji jest również po prostu skalą standardową, o średniej 100 i odchyleniu 15.

Najprostszą, i najczęściej używaną skalą pozostaje jednak skala centylowa. Ma ona również bardzo intuicyjną interpretację: wskazuje wprost, ile procent populacji ma wyniki niższe od wskazanego.

Zestawienie skal znormalizowanych

Procent populacji w przedziałach odpowiadających stenom

W wielu testach psychologicznych, oprócz interpretacji ilościowej, stosuje się również progi punktowe. Ułatwia to podejmowanie decyzji, gdyż oceniający ma jednoznaczne, rekomendowane kryterium.

Zwykle, jeśli wyniki wysokie świadczą o występowaniu dysfunkcji, wynik w granicach 7–8 stena świadczy o lekkim odczuwaniu problemów, 9 sten oznacza nasilenie umożliwiające jego kompensację z dużym wysiłkiem.

Chcesz być na bieżąco z tym, co się co dzieje się w prawie medycyny pracy? Sprawdź>>

Obowiązkowym akcesorium do każdego testu jest podręcznik testowy – to tam można znaleźć zarówno instrukcje, dane o rzetelności, normy, jak i wskazówki interpretacyjne, a także pozostałe ważne informacje.

Psychologia jest nieco zaniedbanym obszarem kształcenia lekarzy zdobywających specjalizację medycyny pracy. Program zawiera przeszkolenie w podstawowym zakresie przesiewowych medycznych badań specjalistycznych, jednak zawsze w dotychczasowym modelu pracy zakładano możliwość korzystania z konsultacji psychologicznej. Zmieniające się realia wykonywania badań mogą – szczególnie w mniejszych ośrodkach – poskutkować koniecznością wykonywania przez lekarzy samodzielnej oceny stanu psychicznego, przynajmniej w podstawowym zakresie.

Równocześnie niewykluczone jest pojawienie się u badanych większej liczby problemów, zarówno emocjonalnych, jak i neuropsychologicznych związanych z pandemią. Testy psychologiczne kategorii A i B mogą być cennym narzędziem umożliwiającym przeprowadzenie takiej oceny, jednak warto korzystać z konsultacji psychologicznej, jeśli ich wyniki będą jakkolwiek niepokojące.